Η τέχνη της ξερολιθιάς, ένα κομψοτέχνημα αρχιτεκτονικής

by Mykonos Locals

Συνδεδεμένες στο μυαλό των περισσοτέρων με τα νησιά των Κυκλάδων, οι ξερολιθιές είναι οι πιο ταπεινές κατασκευές με πολύπλευρη αξία.

Σέτια και ποδόμες στη Λέσβο, αρμάκες στην Κεφαλονιά, δέσες στην Ήπειρο, αιμασιές στην Άνδρο, σκάλες στην Τήνο, παραβόλια, τράφοι,λουρίδες και λουρίδια, τάβλες, δεσές, δαμάκια, άσπες, αρμάκια και αρμιά στην Κρήτη, δαμάκια στην Πάτμο, Λέρο, Κάλυμνο και Κω, βαστάδια ή βασταοί και τάβλες στη Νίσυρο, δαμάκια και λούροι στους Λειψούς, βασταοί και λουριά στη Β. Κάρπαθο και στην Κάσο

Οι ονομασίες αλλάζουν από τόπο σε τόπο, αλλά το αποτέλεσμα είναι ίδιο: ένα κομψοτέχνημα λαϊκής αρχιτεκτονικής χτισμένο με απλότητα, το οποίο προσφέρει μεταξύ άλλων, γόνιμο έδαφος σε άγονους τόπους.

Η κατασκευή της είναι ταπεινή, η αξία της όμως διαχρονική. Και προστατεύεται από την UNESCO ως μνημείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.

¨Χωριό” στην Κουκουλού, Μύκονος. © Βιβή Χανιώτη

Οι χαρακτηριστικές για το ελληνικό τοπίο ξερολιθιές απασχολούν την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα εδώ και χρόνια. Το 2015 η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε στον εθνικό κατάλογο Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και έπειτα η Ελλάδα, σε συνεργασία με την Κύπρο, αλλά και τη Γαλλία, την Ελβετία, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κροατία και τη Σλοβενία, κατέθεσε πρόταση στην UNESCO για την ένταξή της στα Μνημεία Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, η οποία εγκρίθηκε τον Νοέμβριο του 2018.

Πηγάδι στη Μύκονο, © Έυη Σαντοριναίου

Ουσιαστικά πρόκειται για πέτρινα τοιχία αντιστήριξης, χάρη στα οποία δημιουργούνται οι αναβαθμίδες ή πεζούλες: οι μικρές επίπεδες εκτάσεις στις πλαγιές λόφων και βουνών που μοιάζουν με σκαλοπάτια και είναι πρόσφορες για καλλιέργεια. Δίχως αυτές οι απότομες πλαγιές δεν θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν και οι κάτοικοι άγονων περιοχών θα δυσκολεύονταν να επιβιώσουν και να μείνουν στον τόπο τους. Σε πολλά μέρη πολύ συχνά, οριοθετούν τις ιδιοκτησίες.

Μια ξερολιθιά χτίζεται σε συνάρτηση με την κλίση του εδάφους, τον προσανατολισμό της πλαγιάς, την ποιότητα του χώματος και της πέτρας. Οι μάστορες υπολογίζουν τον αέρα, τον ήλιο, τη βροχή.

Μύκονος, © Έυη Σαντοριναίου

Η τεχνική της κατασκευής τους είναι αυτή που κάνει τη διαφορά: φτιαγμένες από σκέτες πέτρες κουμπωμένες μεταξύ τους και όχι δεμένες με συνδετικό κονίαμα, όπως το τσιμέντο ή η λάσπη, οι ξερολιθιές προστατεύουν από τις πλημμύρες, αφού συγκρατούν τα νερά της βροχής διοχετεύοντάς τα ομαλά, καθώς και από τη διάβρωση του εδάφους, ενώ ενισχύουν τη βιοποικιλότητα, αφού γίνονται ενδιαίτημα για ερπετά και έντομα. Η τεχνική λέγεται «εν ξηρώ» και συνήθως οι πέτρες που χρησιμοποιούνται συλλέγονται από το ίδιο σημείο.

Η γνώση για την τέχνη της ξερολιθιάς μεταβιβάζεται με τρόπο προφορικό από γενιά σε γενιά, παράλληλα με την πρακτική της εφαρμογή στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου. Η μετάδοση των τεχνικών διαμόρφωσης και αξιοποίησης του αγροτικού χώρου γίνεται κατά τη διάρκεια των αγροτικών εργασιών, όπου μετέχουν τα περισσότερα (νεαρά και ηλικιωμένα) μέλη της κοινότητας.

Μύκονος, © Έυη Σαντοριναίου

Η τεχνογνωσία εφαρμόζεται κατά την προετοιμασία αυτών των εργασιών: επισκευή αλωνιών, τοίχων, αναδιάρθρωση μαντριών κλπ. Η διαδικασία εκμάθησης της τέχνης της ξερολιθιάς σχετίζεται με το αίσθημα του ανήκειν σε μια κοινωνία, ενώ ταυτοχρόνως εκφράζει την οικογενειακή αλληλεγγύη και την παράδοση. Ωστόσο, η τέχνη της δημιουργίας ξερολιθικών κατασκευών περιλαμβάνεται συνήθως και στις γενικές γνώσεις του μάστορα χτίστη ή οικοδόμου.

Αν και η κατασκευή των ξερολιθιών έχει περιοριστεί, καθώς απαιτεί και κόπο και χειρωνακτική εργασία, η αξία τους είναι αναμφισβήτητη. Η ίδια τεχνική φαίνεται ότι χρησιμοποιείται από τους προϊστορικούς χρόνους και δεν είναι μόνο ελληνικό προνόμιο – από τα Βαλκάνια και τις μεσογειακές χώρες μέχρι τις ρυζοκαλλιέργειες της Ινδονησίας και τα τοπία της Αιθιοπίας η τέχνη της ξερολιθιάς είναι κοινή εν πολλοίς.

Ξερολιθικές αγροκτηνοτροφικές κατασκευές στα νησιά και στην Κρήτη χρονολογούνται ανεπίσημα ακόμη και στους ρωμαϊκούς χρόνους, αν και οι ασφαλείς χρονολογήσεις φτάνουν έως την Ενετοκρατία.

Μύκονος, στο χίονι του Γενάρη του 2022, © Βιβή Χανιώτη

Πηγή: Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ελλάδας, Καθημερινή

Περισσότερα στην ίδια κατηγορία, μπορείτε να δείτε εδώ

Άρθρα στην ίδια κατηγορία